Kimmer Ve İskit Göçlerinin Doğu Anadolu Bölgesindeki Etkileri
Kimmer Ve İskit Göçlerinin Doğu Anadolu Bölgesindeki Etkileri Kimmer ve İskitler, ana vatanı Türkistan olan topluluklardır. Her ikisinin de etnik menşeî hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür ki bunlardan birisi de onların Türk kültür dairesine dahil oldukları yönündedir.[1] M.Ö. XI. yüzyıldan beri Orta Asya’da olduğu bilinen[2] ve IX. yüzyılda bölgenin en güçlü unsuru haline gelen İskitler, Türkistan’da meydana gelen bazı değişiklikler sebebi ile Hun […] TÜRK TARİHİ ARAŞTIRMALARI
Kirsehirhaber.org - haberin yeni adresi 
Kimmer Ve İskit Göçlerinin Doğu Anadolu Bölgesindeki Etkileri
Kimmer ve İskitler, ana vatanı Türkistan olan topluluklardır. Her ikisinin de etnik menşeî hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür ki bunlardan birisi de onların Türk kültür dairesine dahil oldukları yönündedir.[1]
M.Ö. XI. yüzyıldan beri Orta Asya’da olduğu bilinen[2] ve IX. yüzyılda bölgenin en güçlü unsuru haline gelen İskitler, Türkistan’da meydana gelen bazı değişiklikler sebebi ile Hun kabileleri tarafından yerlerinden oynatıldığında[3] Kimmer arazisine girmiş, bundan sonra da batıya doğru büyük bir göç hareketi başlamıştır. Böylece, Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlar ile Güney Kafkasya ve Anadolu’da etkileri yüzyıllar boyunca hissedilecek yeni bir dönem başlayacaktır.[4]
İskitlerin önünden batıya çekilen Kimmerler, Karadeniz’in kuzeyindeki sahayı büyük ölçüde kaplamıştır. M.Ö. VIII. yüzyılda başlayan ve takriben Uç yüz yıl süren dönemde İskit akınları sebebi ile güneye ve batıya çekilerek[5] Macaristan’dan Çin Seddi’ne kadar uzanan bozkırı tamamıyla ele geçiren Kimmerler, bu bölgeyi denetim altına alan ilk göçebe kavim olarak tarihe geçmiştir.[6]
Hunların sıkıştırması ile batıya göç eden İskitler ise, M.Ö. 700’lü yıllarda Turgay bölgesi ve Ural nehrinden geçerek Güney Rusya’ya gelmiş,[7] Azak Denizi çevresi, Kırım ve Karadeniz’in kuzeyinde Ten ve Özü nehirlerinden Tuna nehrine kadar uzanan sahaya hakim olmuştur.[8] Bunlar M.Ö. 259’da Sarmatlar tarafından hakimiyetlerine son verilene kadar[9] özellikle Kırım ve çevresinde o derecede etkili olmuşlardır ki, bazı ilkçağ coğrafyacıları bölgeyi İskitya ismi ile andığı gibi,[10] Kırım’a yerleşen İskitlere atfen Karadeniz’e, bir dönem İskit denizi bile denilmiştir.[11]
M.Ö. VIII. yüzyıl sonlarında İskit baskısı sonucu Kafkas geçitlerini aşan Kimmerler, günümüzdeki Gürcistan düzlüklerine ulaştığında bölgenin siyasî vaziyetini baştan sona değiştirmiş ve Karadeniz sahillerine hakim bulunan Kolhis Krallığının yıkılmasına sebep olmuştur.[12] Ülkenin iç kesimlerinde ise, Kimmer ve akabindeki İskit akınlarına karşı duramayan ahali, dağlık bölgeye çekilmek zorunda kalmış,[13] Gori yakınındaki dağlık bölgede ilk şehirlerini kurmuşlardır.[14]
Kimmer ve İskit göçlerinden önce Urartu ve Asur devletleri Doğu Anadolu bölgesine hakim vaziyette idi ve iki taraf arasında büyük bir çekişme mevcuttu.[15] M.Ö. VIII. yüzyıl başlarında, Urartular kuzeye ve güneye yayılarak Asurlular aleyhine topraklarını genişletmeye çalışmaktaydı.[16] Asur Devleti de Suriye’ye yayılma çabasındaydı ve her iki devletin topraklarını genişletme politikası, çatışmaları kaçınılmaz hale getiriyordu.[17] Ancak Kimmer ve ardından gelen İskit akınları ile iki devlet arasındaki bu çekişme son bulacaktır.
Kimmer öncülerinin Doğu Anadolu’da gözükmesi hakkındaki ilk kayıt, M.Ö. 715 tarihli bir Asur yıllığıdır.[18] 709’dan itibaren büyük kütleler halinde Kafkasya’dan güneye doğru inip Anadolu’ya girdikleri dönemde ise[19] bütün yakın şarkı hakimiyeti altında almaya başlayan Asurlular, Kargamış, Malatya, Maraş ile Kilikya ve Toros bölgesindeki 24 şehri ele geçirmiş bulunuyordu.[20] Urartu krallığı ise, VIII. yüzyılın ortalarında, Kuzey Suriye ve Fırat boyları ile Kafkasya’ya genişlemeye çalışmaktaydı.[21] Bununla birlikte, II. Argişti (M.Ö. 714/3-685) döneminde Kimmer akınlarının Urartu topraklarında etkili olmaya başlaması, Kralı, sınır bölgelerini takviye ederek buralarda savunma gücünü artırmaya sevk etmişti. Alınan önlemler sonucunda Argişti devrinde Kimmer göçü fazla etkili olmamakla birlikte, halefi II. Rusa döneminde (M.Ö. 685-645), kuzeyden gelen akıncılar önemli ölçüde insan ve toprak kaybına sebep olmuştur. Aynı coğrafyada bulunan Asurluların da İskit akınlarına maruz kalması sebebi ile daha önce aralarında büyük bir hakimiyet mücadelesi olan bu iki devlet arasındaki çekişme son bulmuştur.[22]
Urartu Devleti’nde bu gelişmeler yaşanırken, Asur Kralı II. Sargon, 708’de Babil’i ele geçirdiği gibi Kimmer akınlarından ülkesini korumayı başarmıştı. Hatta Frigyalılar ona elçi göndererek Kimmerlere karşı yardım istemişti.[23] II. Sargon’un yerine geçen Esarhaddon dönemi, M.Ö. 671’de Mısır’ın ele geçirilmesi ile Asur Devletinin en geniş alana ulaştığı devre tekabül etmesine rağmen M.Ö. 665’te kuzeyden gelen Kimmer tehlikesi yüzünden bu genişleme sürdürülememiş, Mısır kaderine terk edilirken,[24] Diyarbakır’dan Ereğli’ye kadar uzanan topraklar da Kimmerlerin eline geçmiştir. Durumu lehine çevirmeye çalışan Esarhaddon, İskit Kralı Bartatua’ya kızını vererek onlarla anlaşmış ve İskit akınlarının yönünü Kimmerlerin üzerine çevirmeye muvaffak olmuş,[25] böylece onları batı sınırından uzaklaştırmıştır. Neticede Kimmerler İç Anadolu’ya yönelmiş, Frigya’yı ele geçirdikten sonra[26] 645’te Lidya’yı yağmalamıştır.[27]
Frig Devleti’ni yıkan, Lidya’yı ele geçiren Kimmerler, bu gelişmelerin akabinde İç Anadolu bölgesinde bağımsız bir devlet tesis edecektir. Bu arada bazı Kimmer boyları da kuzeye yönelerek Sinop’tan Trabzon’a kadar uzanan kıyı şeridinde yerleşmiştir.[28] Ancak bu dönem fazla uzun sürmemiş ve M.Ö. 630 civarında Kilikya’da Asurlulara karşı ağır bir yenilgiye uğranılmasından sonra Kimmerler arasında büyük karışıklıklar çıkmıştır.[29] Aynı dönemde İskitlerin de İç Anadolu’ya yönelmesi Kimmerleri yeniden göç etmeye mecbur etmiştir. Bu defa Kafkas dağlarının Karadeniz’e uzanan kıyı şeridini takip etmek sureti ile kuzeye yönelen Kimmerler Kırım ve çevresine göçmüştür.[30] Bununla birlikte bazı Kimmer boylarının Suriye’ye inerek burayı yurt tuttukları, XVII. yüzyıla kadar varlığını devam ettiren şahıs, aile ve yer isimlerinden anlaşılmaktadır.[31] Bu grup muhtemelen Asurlulara karşı uğranılan yenilgiden sonra bölgede kalmıştır.
Kimmerlerin Doğu Anadolu’dan ülkenin iç kısmına doğru yöneldiği ‘dönemde, Asurlularla Urartular arasındaki üstünlük mücadelesi tekrar baş göstermişti. Asurluların gerilemeye başladığı bir sırada, İskit akınlarına maruz kalan Urartu ülkesi bu gelişmelerden çok etkilenmiştir. Ancak Iskitleri Manna ismiyle bilinen Asur topraklarına yönlendiren Rusa, bu diplomatik başarı sayesinde Kral Assurhaddon’u (M.Ö. 680-669) zor duruma sokmuştur. Ancak Asur Kralı bu ittifakı bozarak Iskitleri yanına çekmeyi başarmış, kısa bir süre sonra da kızını İskit Kralı Partatua ile evlendirerek iki taraf arasındaki yakınlığı kan bağı ile kuvvetlendirmiştir. II. Rusa’nın ölümünden sonra Urartu Krallığı bir süre daha yaşamakla birlikte, eski önemini büyük ölçüde yitirmiş,[32] nihayet İskit baskısı karşısında daha fazla duramayarak M.Ö. 609[33] ya da 585’de ortadan kalkmıştır.[34] Bu gelişmelerden sonra Ön Asya’daki siyasî dengeler bozulmuş, başta İskitler olmak üzere Medler ve Babilliler yeni birer politik güç olmuştur.
İskit akınları ile Urartuların ortadan kalkması ve Medlerin öne çıkması, Doğu Anadolu bölgesinin tarihini derinden etkileyen bir gelişme olmuştur. Urartuları yıkan İskitler, Asurlulara karşı da Medleri desteklemeye devam etmiştir. M.Ö. VII. yüzyılın sonlarında Asurlular, Babilliler ve Medlere karşı üstün durumdaydı. Ancak İskitlerin gelmesi neticesinde bölgenin siyasî yapısı baştan sona değişmiş, İskitlerin desteğini alan Medler, Asur Krallığı’nın hakimiyetindeki Ninova’yı almıştır.[35] M.Ö. 612’deki bu hadise, Asur İmparatorluğu’nun yıkılmasına sebep olduğu gibi,[36] iki taraf arasındaki iş birliği neticesinde, İskitler, VI. yüzyılın ortalarına doğru Medlerin Babil’i yıkmasına da yardım etmiş ve onların iyice güçlenmesine katkıda bulunmuştur.[37] Öyle ki bu ittifak sayesinde Medler, bölgedeki en önemli siyasî güç haline gelmiş, hatta İskitleri ülkeden çıkarmaya çalışmışlardır.[38]
Urartu ve Asur devletlerinin ortadan kalkması ile birlikte Doğu Anadolu’da ortaya çıkan siyasî boşlukta, çeşitli kabileler bağımsız olarak yaşamaya başlamışlardır. Bunlar içerisinde Van ve çevresinde etkili olan Ermeniler en önemlilerinden birisidir.[39] Kuzeyde ise Gürcü kabileleri öne çıkmaya başlamıştır.[40]
İskitlerin Doğu Anadolu’daki varlığı Kimmerlere nazaran daha kalıcı olmuştur. M.Ö. 665 yılından itibaren, Kür nehrinin sağ yakasını ele geçiren İskitler, Gogaren[41]ya da kendi isimleri ile Sakasen olarak anılan bu bölgeye yerleşmiştir.[42] Ancak VI. yüzyıl başlarında Medler bölgedeki İskit hakimiyetine son vererek Doğu Anadolu’daki siyasî birliği sağlamışlardır.[43] Bununla birlikte, M.Ö. V. yüzyıl başında, Ksenophon’un kaydından anlaşıldığı kadarı ile, Doğu Anadolu bölgesindeki İskit yerleşim sahasının sınırları batıda Çoruh nehrine kadar genişlemişti.[44] Bir Ermeni tarihinde yer alan kayıtlardan ise, adı geçen bölgedeki İskit varlığının M.Ö. 336 yıllarında da devam ettiği anlaşılmaktadır.[45]
Kür ve Çoruh nehirleri arasındaki bölgeyi yurt tutan İskitlerin başka bir yere göç ettiğine dair herhangi bir kayıt yoktur. Kür nehri civarına yerleşenler, bölgedeki yer isimlerinde önemli izler bırakmakla birlikte, daha sonra aynı yöreye gelen topluluklar içinde eriyip gitmiştir.[46] Çoruh boylarında bulunanlar ise, muhtemelen diğerlerinin akıbetine uğramış olmalıdır.[47]
Sonuç olarak, Türkistan menşeli iki topluluk olan Kimmer ve İskitler, M.Ö. VIII. yüzyıldan itibaren yaklaşık dört asır boyunca Doğu Anadolu’nun siyasî ve sosyo-kültürel yapısını önemli ölçüde değiştirmiştir. Bu toplulukların bölgeye göç etmesinden önce Doğu Anadolu’ya hakim olmak için birbiriyle mücadele içinde bulunan Urartu ve Asur devletleri, bu toplulukların göç etmesi ile birlikte sahip oldukları gücü önemli ölçüde yitirmiştir.
M.Ö. VIII. asır sonlarında Güney Kafkasya’dan Doğu Anadolu’ya giren Kimmer öncüleri, Urartu ülkesinde büyük bir insan ve toprak kaybına sebep olmuş, onları Asur topraklarından geri çekilmek zorunda bırakmıştır. Kimmer akınlarım zor bela önleyen bu devlet, nihayetinde bu büyük göç dalgasının İç Anadolu’ya yönlenmesiyle yıkılmaktan son anda kurtulmuştur. Asurlular ise İskitlerle irtibat kurmuş ve onların askerî desteği sayesinde Kimmer göçünden fazla etkilenmemiştir. Doğu Anadolu’dan bu şekilde iç kesimlere yönlendirilen Kimmer akıncıları, Lidya’yı yağmalamış, Frigya Krallığını yıkmıştır.
Kimmerleri takiben Doğu Anadolu’ya giren İskitler, önceki göç dalgasından daha önemli değişikliklere sebep olmuş, bölgede yaklaşık dört asır devam edecek yeni bir dönem açmıştır. Bu süre zarfında Urartu Devleti yıkılmış, İskitlerin desteğini alan Medler, Asurluları da ortadan kaldırarak bölgenin en önemli siyasî gücü haline gelmiştir. Aynı zaman dilimi içerisinde ortaya çıkan siyasî boşlukta, Ermeni ve Gürcü kabileleri birer güç haline gelecektir. Doğu Anadolu bölgesinde, Kür ve Çoruh nehirleri arasındaki sahayı üç asırdan fazla bir süre yurt tutan İskitler ise, yöreye yerleşen diğer unsurlar içerisinde eriyip giderek tarih sahnesinden silinecektir.
Fırat Üniversitesi Eğitim Fak. İlköğretim Böl. Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Öğrt. Üyesi.
Dipnotlar:
